Orhan Koloğlu
Bu makalede amacım, Osmanlı toplumu örneğinde, yeni teknolojilerin toplumların sosyal ve ekonomik hayatlarına etkisini belirtmektir. Bu amaçla, iletişim teknolojilerindeki değişmelerin rolünü inceleyeceğiz. Bu arada 19. Yy.da haberleşme ile ulaşımın son derece iç içe olması sebebiyle incelemede bu iki unsur da ele alınacaktır. Tabii ki ciltler doldurabilecek ayrıntılardan kaçınarak bir genel çerçeve oluşturacağım.
UNESCO’nun bir yayını, iletişim ile sosyo-ekonomik değişme arasındaki ilişkiyi şu şekilde açıklamaktadır:
“Tecrübeler, ekonomik ilerleme ile haberleşme araçlarının gelişmesi arasında bir ilişki bulunduğunu göstermektedir. Bir yandan her toplum, beslenme ve barınma gibi en acil ihtiyaçlarından daha az yararlı hizmetler oluşturmayı finanse edebilmek için belli bir refah düzeyine erişmelidir. Diğer yandan, haberleşme araçları, ekonomik gelişmenin hizmetinde, bazı insani ve maddi kaynakları daha büyük güçler ve daha iyi bilgilerle harekete geçirerek, yeni zenginlikler yaratmada imkanları daha güçlü şekilde tahrik ederler. Bunun sonucundadır ki, haberleşme araçları halkın çabalara katılmasına ve bunlarla bütünleşmesine etken şekilde katkıda bulunurlar”.
- yy.ı ve Osmanlı Devleti’ni mütalaa ettiğimizde ulaştırma araçlarını da haberleşme çerçevesinde dikkate almamız gerekli olur. Telgraf ve onun daha sonra ürettiklerinin bilinmediği bir dönemde gemileri de, yol ağını da haberleşme çerçevesi içinde düşünmek zorundayız. 19. Yy. yayınları da bunu kanıtlar. 12 Mayıs 1848 tarihli sayısında bir İzmir gazetesi şöyle yazıyor:
“Buharlı gemilerle ulaşım kesintisiz ve hayli hızlı olduğu halde, yine de halkın sabırsızlığını tatmine yeterli olmuyor. Avrupa’nın içinde yaşadığı mücadeleler ve bu kritik durumlarda göze alınan önemli riskler haberlere ulaşmayı heyecanlı bir endişeye büründürüyor.”
1848’de Osmanlı topraklarında henüz demiryolu yoktu ve en hızlı ulaşım ve iletşim aracı buharlı gemiydi. Ama anlaşılıyor ki onu da yeterl i bulamayanlar vardı. Osmanlı toplumuna Avrupa’nın önemli haberleri (o dönemde Avrupa dünyanın hem iktisadi, hem de siyasi merkeziydi) sadece Avrupa gazeteleri kanalıyla ulaşıyor ve bunlar da buharlı gemilerce taşınıyordu. Yani yeni bir teknoloji olarak buharlı gemi haberleşme alanına doğrudan katkıda bulunuyordu. Aynı zamanda toplumun sosyal ve ekonomik hayatını da etkiliyordu. Bahis konusu gazetedeki bir diğer haber bu noktaı aydınlatıyor:
“Bu hafta biz de kendi küçük ihtilalimizi yaşadık. Bornova limanına buharlı gemi servisleri başladığından beri tekellerini kaybettikleri ve dolayısıyla kazançları azaldığı için kayıkçılar şikayete başladılar. Bir dilekçe hazırladılar, önemli sayıda imza topladılar ve geçen Perşembe günü valiye sundular; ama o, encümen toplantısını pazartesiye erteledi. O gün yine vali konağına gittiler, fakat vali, buharlı gemi seferlerini kaldırmaya yetkisi olmadığı için hiçbir şey yapamayacağı konusunda boşu boşuna onları iknaya çalıştı. Baltalarla silahlanan ve bazı kışkırtıcılar tarafından tahrik elden kayıkçılar önce yolcu rıhtımını koruyan tahta perdeyi yıktılar, sonra zorla gemiye girdiler ve tahribe başladılar (…) . Tayfaların müdahalesiyle girişimleri sonuçsuz kaldı.”
Bu olay İzmir’e özgü değildir. Bu tür olaylar 1830’dan itibaren buharlı gemlerin çalıştığı çok limanda görülmüştür. Ayrıca bu yeni teknolojinin etkisi, Osmanlı Devleti’nde ticaret merkezlerinin değişmesi olayında da kendini göstermiştir. Önem, bazı kara şehirlerinden limana kaymıştır. Beyrut’un Halep’i, İzmir’in Aydın’ı, Basra’nın Bağdat’ı geçmesi, Selanik’in, İskenderiye’nin yükselmesi 19. Yy.’da olmuştur. Hayli sapa bir yerde olduğu halde evvelce hiç de önem taşımazken Trabzon’un ani yükselişi bu alanda iyi bir örnektir. 1836’da 3 buharlı geminin 34 sefer yaptığı bu limana 1840’da 7 gemi 40 sefer yapmış ve taşıdıkları yük 3664 tondan 13.922 tona çıkmıştır. Bu hızlı ilerleme ister istemez haber ihtiyacını arttırmış ve toplumda yeni ticari imkanlar belirmiştir. 1842’de Anadolu’da dolaşan bir İngiliz konsolosu, Kayseri ve Ankara ticareti konusundaki raporunda, buharlı gemiyle gelen değişiklikler konusunda şunları yazıyor:
“Eğer Tuna’daki Avusturya gemisi Samsun limanına uğrarsa Kayseri tüccarları mallarını oraya götürmeye hazırlar. Eğer önerilen İngiliz buharlı gemi hattı kurulursa, İzmir karayolunun tercihi sonucunu yaratabilir.”
Zile pazarında Avrupa ve yerli mamul satışlarının düştüğünü ve 6 ithalatçının iflas ettiğini belirttikten sonra ekliyor: “Pazardaki zayıflamanın sebebi, yerlilerin ihtiyaçlarını, buharlı gemierin sağladığı kolaylık sayesinde, doğrudan başkentten getirmeleridir.”
Mal gibi haberin de limanlara çabuk ulaşması, haber yayılmasının diğer bir aracı karayollarının gelişmesi sonucunu yarattı. Buharlı gemilere mal ulaştırma, ithal edilenlerin hızla içerilere ulaştırılması ihtiyacı hinterlandındaki şehirleri limanlara bağlayan yolların bir an önce yapılmasını gerektiriyordu. Aynı anda da piyasaya sürülebilecek yeni mallar ve fiyatlar konusunda yoğun bir haber akımı da eskisinden daha hızlı olarak bu yollarda gidip gelmeye başladı. Yine İzmir gazetesi bu konuda bize bilgiler veriyor:
“Türkiye’nin ürünlerinin tüketici pazarlarında karşılaştığı büyük düşüş, birkaç kez israrla belirttiğimiz bir hususu teyit etti: Yolların acınacak durumu ve ticaretin hizmetine yeni ve çok daha kolay aşılır ulaşım yollarının açılmasına acele ihtiyaç. Böylece ülke, ihracatını köstekleyen olağanüstü masrafları tasarruf etmiş olascaktır. Hükümet bugüne kadar Tanzimat denilen önemli reformları çeşitli alanlarda gerçekleştirdi. Artık sıra ulaşıma geldi. Başkentinden sadece birkaç gün mesafedeki geniş ovalar sadece iç tüketim için değil, aynı zamanda ihracat için de yeterli hububat üretilirken her yıl Rusya’ya buğday için büyük miktarlar ödenmesi garip değil midir? (…) Anadolu ve Karaman mahsulünü İstanbul’a taşıyacak geniş yollar yapalım, o zaman ziraatın nasıl müthiş bir şekilde gelişeceğini görürüz.”
Orhan Koloğlu
İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi Yayını, 1995
görsel: milliyet.com.tr
